Thời gian phủ bụi che lấp những hoài niệm cũ, có một số kỷ vật tưởng chừng đã bị chôn vùi dưới lớp bụi thời gian ấy nhưng khi gặp lại ta mới thấy nhớ một thời đã qua. Ngày nay chúng đã quá quen với tiền tệ Việt Nam đồng được lưu hành trên toàn bộ nước Việt. Nhưng nếu quay ngược về quá khứ, trở về những năm trước 1975, không phải đồng tiền nào cũng được lưu hành rộng khắp. Dưới thời Việt Nam Cộng Hòa, có một loại đồng tiền mang tên “Đô-la đỏ” – “Chứng chỉ Thanh toán trong Quân đội” (Military Payment Certificate – MPC), đồng đô la đỏ này chỉ được lưu hành và sử dụng trong giới quân nhân và viên chức Hoa Kỳ khi ở miền Nam Việt nam.
Sự ra đời “đô la đỏ”
Loại tiền “đô-la đỏ” có mệnh giá từ đồng 5 cents đến 20 đô-la với kỹ thuật in ấn tinh xảo, không khác gì tờ đô-la chính hay còn gọi là “đô-la xanh”. Thực ra, loại tiền giấy mang tên “đô-la đỏ” không chỉ in màu đỏ mà còn dùng các màu trang trí khác như xanh, nâu hoặc tím. Đồng đô-la đỏ “Series 641” được sử dụng đầu tiên tại miền Nam trong thời gian từ 1965 đến 1968.
Thời ấy, trên mỗi đồng đô-la đỏ đều có ghi dòng chữ: “Military Payment Certificate – For use only in the United States military establishments – by United States authorized personnel in accordance with applicable rules and regulations” (tạm dịch: Chứng chỉ Thanh toán trong Quân đội: chỉ sử dụng tại các cơ sở của Quân đội Hoa Kỳ – qua các nhân viên có thẩm quyền thuộc Hoa Kỳ theo quy định và luật lệ phù hợp).
Mục đích chính của việc phát hành đồng MPC là để bảo vệ nền kinh tế – tài chính Hoa Kỳ, qua đó ngăn ngừa một lượng tiền lớn “đô-la xanh” xuất hiện tại các quốc gia và lãnh thổ có quân nhân và nhân viên dân sự Mỹ hiện diện.
Trong lịch sử của đồng MPC, Hoa Kỳ có tổng cộng 15 series nhưng trên thực tế chỉ có 13 series được sử dụng tại nhiều quốc gia trong khoảng thời gian từ năm 1946 đến 1973. Trong số những series được lưu hành có tổng cộng 94 loại tiền giấy MPC, sau thế chiến thứ hai, số lượng quân nhân Hoa Kỳ đồn trú tại các nước châu Âu khá đông nên năm 1946 chính phủ Mỹ phải phát hành MPC.
MPC khởi đầu là các loại tiền giấy có mệnh giá từ 5, 10, 25, 50 cents cho đến 1, 5, 10 đô-la và đến năm 1968 có thêm tờ 20 đô-la xuất hiện tại Việt Nam. Series 641 được sử dụng đầu tiên tại miền Nam trong thời gian từ 1965 đến 1968, tiếp đến là Series 661 (1968-1969), Series 681 (1969-1970) và Series 692 (1970-1973).
Do sự tàn phá của chiến tranh, nền kinh tế ngày càng suy sụp và kiệt quệ, người dân tại các nước Châu Âu có khuynh hướng giữ đồng đô-la Mỹ. Vì họ lo sợ những đợt khủng hoảng về kinh tế sẽ khiến đồng tiền nội địa ngày càng mất giá. Khi đó, những quân dân Hoa Kỳ đều được chính phủ của họ cấp toàn bộ phí sinh hoạt, những người quân nhân này được gọi là Gls (Government Issues), họ trở thành nguồn cung cấp “đô-la xanh” cho thị trường chợ đen bản xứ.
Vì khi ấy, Chính phủ Hoa Kỳ muốn ngăn chặn việc đồng đô la xanh tràn ngập ở các nước bản xứ nên phải thay thế đô la xanh bằng đô la đỏ – MPC để quân nhân tiêu dùng tại nước ngoài. Trên nguyên tắc, khi rời khỏi khu vực được sử dụng đồng MPC để về nước, quân nhân và nhân viên Hoa Kỳ được đổi sang đồng đô-la xanh hoặc khi đi nghỉ phép tại một nơi khác được đổi đồng MPC sang nội tệ tại địa phương đó.
Theo quy tắc thời đó, những người không phải là quân nhân, nhân viên dân sự Mỹ không được sở hữu MPC nhưng trên thực tế đã có một số người bản xứ và cả người Mỹ đã thực hiện việc giao dịch đồng MPC thông qua thị trường chợ đen, điển hình là tại Việt Nam, việc buôn bán đồng MPC diễn ra rầm rộ với những khoản chênh lệch về giá cả đem lại lợi nhuận rất cao.
Mối lợi khổng lồ từ việc đổi tiền
Để ngăn chặn hiện tượng giao dịch đồng MPC thông qua thị trường chợ đen, quân đội Mỹ tại Việt Nam thường thực hiện những cuộc đổi tiền bất ngờ vào những thời điểm được gọi là “C-Day” (Conversion Day – Ngày đổi tiền).
Vào ngày đổi tiền, toàn thể quân nhân Hoa Kỳ bị “cấm trại” để tránh những vụ áp-phe đổi tiền. Việc cấm trại, “nội bất xuất, ngoại bất nhập”, trong ngày đổi tiền cho thấy nhiều kẻ đầu cơ đã bị trắng tay. Nhiều nơi còn có các cuộc tấn công căn cứ Hoa Kỳ của những người có liên quan nhưng rồi người ta vẫn tiếp tục buôn bán đô-la đỏ vì mối lợi khổng lồ quá hấp dẫn, sau C-Day, những đồng đô-la đỏ thuộc series cũ trở thành những mảnh giấy lộn và được thay thế bằng những đồng MPC thuộc series mới. Nói “những đồng đô-la đỏ trở thành mảnh giấy lộn” chỉ là lý thuyết vì ngày nay trên E-bay và một số trang web về sưu tầm tiền xưa những đồng MPC này vẫn còn được giao dịch.
Người ta hoàn toàn bất ngờ về những thông tin giao dịch của đồng MPC: thấp nhất là đồng 5 và 10 cents (Series 472) được rao bán với giá 25 USD; đồng 5 đô-la (Series 661) có giá 90 USD; đồng 10 cents (Series 481R) lên đến 350 USD và cao chót vót là đồng 1 đô-la (Series 541) muốn sở hữu đồng MPC này bạn phải bỏ ra 400 USD. Thật là một nghịch lý, những “tờ giấy lộn” sau gần 40 năm đã vượt qua giá trị ban đầu của nó đến 400 lần!
– Series 681, đồng 5 cents
– Series 681, đồng 10 cents
– Series 681, đồng 25 cents
– Series 681, đồng 50 cents
– Series 681, đồng 1 đô-la
– Series 681, đồng 20 đô-la
Như đã nói, không phải chỉ người Việt Nam mới tham gia thị trường “buôn tiền” MPC mà ngay cả người Mỹ ở Sài Gòn cũng có liên quan đến cách làm ăn béo bở này. Thí dụ, một quân nhân nhận được tờ 100 đô-la từ Mỹ gửi kèm trong thư theo hệ thống APO (Army Post Office – một hình thức quân bưu của quân đội Mỹ theo kiểu KBC (Khu bưu chính) trong quân lực VNCH), khi đem 100 đô-la xanh ra phố có thể đổi được thành 180 đồng đô-la đỏ.
Bước kế tiếp đem tiền MPC đổi sang tiền đồng của VNCH, thường có giá gấp đôi giá chính thức, như vậy, với 100 đô xanh sau nhiều chặng chuyển đổi đã đem lại cho người lính Mỹ một khoản chênh lệch rất lớn khi dùng tiền Việt tiêu xài trong khi giá sinh hoạt tại Sài Gòn rất thấp so với Hoa Kỳ.
Theo thí dụ ở trên, một trăm đồng đô-la xanh tiếp tục cuộc hành trình “chợ đen” đến tay các quan chức tham nhũng người Việt, họ sẽ gửi tiền vào các trương mục an toàn tại Bangkok, Đài Loan, Hồng Kông. Tệ hại hơn cả là số tiền sẽ lọt vào tài khoản kinh tài của miền Bắc mở tại Âu châu! “Dĩ độc trị độc” hay còn được gọi là… “Dùng tiền Mỹ để đánh Mỹ”!
Thường thì những kiểu “mánh mung đổi tiền” này đều do các cô gái bán bar, Mama-san, Papa-san hay những tay đầu cơ người Việt “truyền nghề”.
Quân đội Mỹ và những nhân viên dân sự làm việc cho họ nhận tiền lương bằng loại tiền MPC mà người Tàu và người Việt gọi là đô-la đỏ; họ được khuyến cáo để những đồng đô-la xanh ở nhà, chỉ dùng đồng MPC trong các căn cứ của họ. Việc lưu hành đồng đô-la đỏ được giới hạn trong các căn cứ Mỹ và tại các khu quân tiếp vụ, nơi cung cấp hàng hóa và dịch vụ cho lính Mỹ; nhưng chính phủ VN không thể ngăn chặn được đồng đô-la đỏ tràn vào nền kinh tế Việt Nam qua những cô gái bán Bar và đám người làm ăn với Mỹ. Lẽ tự nhiên điều này tạo ra một khối lượng khổng lồ nạn chợ đen, đầu cơ và làm bạc giả”.
– Series 692, đồng 5 cents
– Series 692, đồng 10 cents
– Series 692, đồng 25 cents
– Series 692, đồng 50 cents
– Series 692, đồng 1 đô-la
Mức lương chênh lệch và những nguy cơ tiềm ẩn
Lương trung bình của một quân nhân Mỹ tại Việt Nam vào khoảng 600 USD mỗi tháng trong khi lương của một người lính VNCH chỉ vào khoảng 20 USD.
Ngoài ra, người lính Mỹ còn được hưởng các tiện nghi “xa xỉ” khác như được tắm ngay trong rừng sau một cuộc hành quân, ăn thịt gà tây trong ngày lễ Tạ Ơn (Thanksgiving), ăn bánh ngọt trong dịp lễ Giáng Sinh. Họ còn có cả Đài phát thanh, Đài truyền hình riêng để giải trí và các buổi trình diễn văn nghệ của USO (United States Organization) do các tài tử từ Mỹ bay sang giúp vui như Bob Hope, John Wayne, Sammy Davis Jr., Joey Heatherton, Nancy Sinatra…
Nhưng quan trọng và thiết thực hơn cả là hệ thống PX (Post Exchange – một loại siêu thị của quân đội, gần giống như cửa hàng quân tiếp vụ của quân lực VNCH). PX được mở tại miền Nam để cung cấp các loại mặt hàng thiết yếu theo nhu cầu của quân nhân Hoa Kỳ với giá gốc và miễn tất cả loại thuế, tại PX, người ta có thể mua từ những món nhỏ nhặt như cục xà bông Dial, cắt móng tay Cooks, bao thuốc Salem, lon Coca Cola đến những món hàng xa xỉ như radio Zenith, máy ghi âm Akai, máy ảnh Olympus, TV Denon…
Dĩ nhiên quân nhân Mỹ dùng đồng MPC làm phương tiện thanh toán và không ít GIs mua hàng PX không phải để dùng mà để bán ra ngoài thị trường chợ đen nhằm hưởng chênh lệch. Đó cũng là lý do khiến thị trường buôn bán MPC nở rộ, con buôn người Việt mua MPC ngoài thị trường chợ đen để các “tay trong” mua hàng PX và bán lại trên thị trường trong nước.
Trong Câu chuyện đời tôi, tác giả Nguyễn Hữu Hanh, cựu Thống đốc Ngân hàng Việt Nam, kể lại : “Tôi thường nói với những người đối tác bên phía Mỹ và bộ chỉ huy quân sự Mỹ rằng 500 ngàn du khách (đó là con số lính Mỹ tại Việt Nam) lương mỗi tháng 600 USD mỗi người, là một gánh quá nặng đối với một nền kinh tế bé nhỏ như Việt Nam nếu họ được phép tiêu xài thả cửa trên thị trường bản địa; điều đó sẽ tạo ra một áp lực khổng lồ trên mặt cung ứng sản phẩm và tỉ lệ lạm phát sẽ bùng nổ theo một chiều hướng tệ hại.
Tôi cực lực yêu cầu những người lính Mỹ chỉ được tiêu xài trong phạm vi căn cứ của họ, và phải được cách ly khỏi nền kinh tế Việt Nam. Việc lính Mỹ xài quá nhiều tiền trong khi sống giữa một khối dân chúng nghèo khổ, cùng với việc họ công tác bên cạnh những người lính Việt Nam sống một đời cực nhọc nguy hiểm mà lương mỗi tháng chỉ 20 USD cho cả nhà gồm có tới chín, mười người sẽ gây nên một vấn đề xã hội, chính trị hết sức đáng quan ngại”.
Trên lý thuyết, việc phát hành đồng “đô-la đỏ” mang lại nhiều lợi ích cho chính phủ Hoa Kỳ khi ngăn chặn được một số lượng đô-la xanh tại nước ngoài nhưng ngược lại, MPC cũng có những ảnh hưởng xấu đến nền kinh tế cũng như xã hội của VNCH.
Chúng ta biết rằng có một bộ máy khổng lồ từ các nước, nhất là các nước thân Mỹ ở châu Á “ăn theo” chiến tranh Việt Nam bằng cung cấp dịch vụ hậu cần cho lính Mỹ (chỉ trừ vũ khí) và đây là cơ hội để họ giàu lên nhanh chóng. Trong các căn cứ đóng quân của Mỹ, bao thầu các cửa hàng cung ứng dịch vụ hàng hóa tiêu dùng, quà lưu niệm cho lính Mỹ chỉ có số ít người Việt, người Hoa Chợ Lớn, Hồng Kông, Đài Loan còn hầu hết là người Mỹ, Đại Hàn. Những tay buôn này nhìn thấy cơ hội làm ăn “hốt bạc” với hơn nửa triệu lính viễn chinh Mỹ ngày đêm đối diện với bao khó khăn, buồn chán và chết chóc. Họ nắm bắt được nhu cầu của lính Mỹ là cần gì sau những trận đánh, những chuyến hành quân…
Đánh hơi thấy một cơ hội lớn kinh doanh trong một cộng đồng đông đúc người Mỹ như vậy, một số lớn những tay kinh doanh Mỹ đã tới Việt Nam và làm giàu bằng cách cung cấp dịch vụ cho đám lính Mỹ. Nhiều người trong họ cung cấp hàng chợ đen, các cuộc giải trí bất hợp pháp (thoát y vũ, mại dâm, ma túy) bán đồng đô-la xanh, mua đô-la đỏ và tiền Việt Nam trong các thị trường đổi tiền bất hợp pháp; họ giàu lên rất lẹ và đồng thời gây nên nhiều xáo trộn trong thị trường hoán đổi tiền tệ. Tòa đại sứ Mỹ không thể làm gì được để ngăn chặn những hành động bất hợp pháp tai hại như vậy. Họ nói rằng nhân viên tòa đại sứ đã trao đổi với Bộ Nội vụ, Bộ Chỉ huy Cảnh sát Quốc gia nhưng không bao giờ được trả lời. Nhân viên chính quyền Sài Gòn không muốn bị dính líu vào những chuyện này, có lẽ vì họ không hiểu bao nhiêu về ảnh hưởng đối với nền kinh tế đất nước và cũng vì họ không muốn đụng tới công việc của người Mỹ, điều đó có thể gây rắc rối cho đời sống và công việc của họ mà không được lợi lộc gì.
Sự bất lực của giới chức Mỹ và chính quyền Sài Gòn trong việc không ngăn chặn được các hoạt động làm ăn bất hợp pháp và các tệ nạn xã hội tràn lan trong các thành phố lớn ở miền Nam thời bấy giờ đã gây biết bao hậu họa, đau khổ và khó khăn cho đời sống nhân dân. Đồng bạc của chính quyền Sài Gòn lạm phát từ 170 – 200% mỗi năm. Bộ Chỉ huy Quân viễn chinh Mỹ cũng có đôi lần “bất ngờ” đổi tiền “đô-la đỏ” nhưng kết quả cũng không hạn chế được tiêu cực đó bao nhiêu.
Sau Hiệp định Paris vào tháng Giêng năm 1973, người Mỹ thua trận phải rút khỏi Việt Nam, đồng “đô-la đỏ” cũng theo chân lính Mỹ. Đồng MPC chỉ còn được sử dụng tại một quốc gia duy nhất là Đại Hàn, nơi còn một số quân nhân Hoa Kỳ đồn trú. Đồng MPC vào năm 1973 cũng chấm dứt sự hiện hữu của nó tại Nam Hàn bằng một cuộc đổi tiền từ MPC sang đồng đô-la xanh.
Như vậy, chuyện đồng đô-la đỏ cũng chính thức khép lại sau một thời gian hiện diện tại những nơi ngoài Hoa Kỳ kéo dài từ năm 1946 đến 1973. Hiện nay đồng bạc này chỉ còn lại ở lác đác một vài nhà sưu tập tiền cổ.
