Nằm cách trung tâm TP HCM 8 km về phía Bắc, sân bay quốc tế Tân Sơn Nhất (quận Tân Bình) là đầu mối giao thông quan trọng của cả miền Nam. Năm 2018, sân bay phục vụ hơn 38,5 triệu lượt khách, nằm trong nhóm 50 sân bay có lượng khách nhiều nhất thế giới. Nhưng nếu ngược dòng lịch sử về 100 năm trước, sân bay quốc tế ngày nay khi ấy chỉ là là một đường băng bằng đất và trồng cỏ xung quanh.
Theo cuốn Chế độ thực dân Pháp trên đất Nam Kỳ, Tân Sơn Nhứt (tên ngày xưa) trước năm 1919 là tên một ngôi làng nằm trên gò đất cao ráo phía Bắc Sài Gòn có từ thời Nguyễn Hữu Cảnh vào khai phá, lập nên đất Sài Gòn – Gia Định. Về địa giới hành chính, làng thuộc phủ Tân Bình, tỉnh Gia Định và giáp các thôn Tân Sơn Nhì, Hạnh Thông Tây, Phú Nhuận… nay đều là tên các địa danh ở thành phố. Sân bay Tân Sơn Nhất tọa lạc tại ngôi làng nằm trên gò đất cao nhất của Sài Gòn vào những năm của đầu thế kỷ 20 chỉ là một đường băng bằng đất và trồng cỏ xung quanh.
Tân Sơn Nhứt là tên gọi ngày xưa của sân bay này, trước năm 1919 là tên của một ngôi làng phía Bắc TP.HCM có từ thời đại Nguyễn Hữu Cảnh khai phá. Về địa giới hành chính, Tân Sơn Nhứt thuộc phủ Tân Bình, tỉnh Gia Định, giáp với các thông Hạnh Thông Tây, Tân Sơn Nhì, Phú Nhuận,…
Năm 1920 ngành hàng không lấy phần lớn diện tích của làng Tân Sơn Nhứt để xây dựng sân bay, và gọi là sân bay Tân Sơn Nhứt. Phần đất còn lại nhỏ hẹp không đủ tiêu chuẩn lập làng riêng, nên hợp với phần còn lại của làng Chí Hòa sau khi trích một phần nhập vào thành phố Sài Gòn thành làng Tân Sơn Hòa.
Vào khoảng thập niên 1920 sân bay Tân Sơn Nhứt xem như đã làm xong, nhưng chỉ dùng cho quân sự. Lúc đó chỉ mới có một đường băng, nền đất trồng cỏ. Đến năm 1930 mới có một số nhà cửa ở sân bay phục vụ cho hãng hàng không Air Orient. Bốn năm sau tức năm 1934, đường băng mới được trải nhựa. Bắt đầu xây nhà ga.
Từ tháng 4/1923, ngành hàng không nhận chuyển thư từ và các dịch vụ về bưu điện của nhà nước. Về việc chuyên chở hành khách, ngành hàng không đã mở được nhiều tuyến bay đến các thành phố lớn trong xứ và quốc tế.
Trên tuyến Hà Nội – Lào, chuyến bay đầu tiên thực hiện ngày 9/12/1919. Tuyến Hà Nội – Sài Gòn – Hải Phòng – Xiêng Khoảng và ngược lại, chuyến bay đầu tiên thực hiện ngày 10/1/1921. Lại có tuyến bay thẳng Hà Nội – Sài Gòn, chuyến đầu tiên vào ngày 19/4/1921. Mỗi lượt mất 8 giờ rưỡi.
Ngoài việc dùng máy bay cho quân sự, ngày 19/1/1920 chính quyền Pháp còn giao cho ngành không quân ở Đông Dương tham gia khai thác thuộc địa. Tính đến cuối năm 1920, người Pháp đã cho xây dựng xong 34 sân bay cấp cứu (Terrains secours) trên toàn cõi Đông Dương, đã bay được 200 giờ, chụp được 2.000 bức ảnh điều tra tài nguyên, lập bản đồ.
đường Cộng Hòa nhìn lên phía TSN, dãy nhà ngói đỏ ở góc trên bên phải là khu vực bộ Tư lịnh Không quân VNCH
Cũng vào năm 1930, chính quyền Sài Gòn muốn mở rộng sân bay để dùng cho máy bay dân sự. Nhưng bấy giờ giá đất xung quanh sân bay đã cao vọt lên, không đủ ngân sách để bồi thường. Người ta nghĩ tới việc tìm ở Cát Lái thuộc quận Thủ Đức một khu đất vuông vức, mỗi chiều 1.400 m, ở góc sông Sài Gòn và sông Đồng Nai để xây dựng sân bay khác.
Phía sau 2 vòm radar là trường QG Nghĩa Tử, đi về phía trái là khu Lăng Cha Cả
Công việc chưa kịp tiến hành thì gặp lúc khủng hoảng kinh tế thế giới, mà việc xây dựng phải làm lại từ đầu, kinh phí thì quá lớn, nên chương trình làm sân bay mới đành hủy bỏ, thà nới rộng sân bay Tân Sơn Nhứt đỡ tốn kém hơn.
Các sân bay trên nước Việt Nam cũng được mở cho các chuyến bay quốc tế và cho các hãng hàng không quốc tế sử dụng làm trạm đến hay quá cảnh. Ngày 21/12/1933 chuyến bay đầu tiên của hãng hàng không Pháp (Air France) bay tuyến Paris – Sài Gòn – Paris bay trong 50 giờ (hồi đó chưa thể bay ban đêm được) mất vừa đúng một tuần lễ mới đến Sài Gòn vào ngày 28/121933. Sau đó mở tuyến bay Sài Gòn – Batavia.
Do các chuyến bay tới Sài Gòn ngày càng nhiều mà phạm vi sân bay Tân Sơn Nhứt quá hẹp, chính quyền Pháp muốn mở rộng sân bay, nhưng giá cả bồi thường ruộng đất cho các chủ tư nhân mà hầu hết là các công ty hay cá nhân người Pháp không thỏa thuận được, chính quyền Pháp ở Nam Kỳ buộc phải nhờ đến Tòa án can thiệp.
Do đó phán quyết của Tòa ngày 19/6/1937 ra lệnh truất hữu của Crédit Foncier de l’Indochine lô 19 pie tờ 5 diện tích 2 ha 64,00, của ông Boy Landry lô 20, lô 22 tờ 5 diện tích 3 ha 16,00 và 1 ha 16,40, của Société Foncière Sài Gònnaise lô 21 và lô 23 tờ 5 diện tích 0 ha 98.00 và 1 ha 14,20.
Tính đến trước năm 1940 là thời điểm Đại chiến thế giới thứ hai lan tới châu Á và Thái Bình Dương, đã có tuyến bay Đông Dương – Pháp mỗi tuần một chuyến do hãng hàng không Pháp đảm trách, Sài Gòn – Singapore – Indonésia do hãng hàng không Hà Lan đảm trách, Hà Nội – Hồng Kông – Pénang do hãng hàng không Anh đảm trách, Hà Nội – Vân Nam do hãng hàng không Âu – Á (Eurasia) đảm trách, Hà Nội – Hồng Kông – Trùng Khánh do hãng hàng không Trung Hoa (China National Corporation) đảm trách.
Cũng trong khoảng thời gian đó, ngày 2/12/1937 Toàn quyền Đông Dương ký Nghị định thành lập Sở Hàng không Dân dụng Đông Dương (Service de l’Aréonautique de l’Indochine) thay thế cho Sở Hàng không Dân sự, để lo việc khai thác các chuyến bay.
Sau khi chính quyền thực dân Pháp chấp nhận cho quân Nhật vào Đông Dương để theo đuổi chiến tranh Thái Bình Dương, thì sân bay Hà Nội cũng như sân bay Tân Sơn Nhứt được Nhật dùng nhiều cho mục đích quân sự.
Trong cuộc kháng chiến chống Pháp 9 năm của quân và dân ta, đường bộ nối liền ba miền bị gián đoạn, không thể sử dụng được, nên đường hàng không đóng vai trò hết sức quan trọng trong ngành vận tải, cả về quân sự lẫn dân sự.
Sự liên lạc giữa Sài Gòn, nơi đầu não của bộ máy chỉ đạo chiến tranh của quân viễn chinh Pháp với các thủ đô Phnom Penh của Campuchia, Vientiane của Lào và Paris cùng các thủ đô các nước trong vùng, cũng phải dùng đường hàng không. Do đó, sân bay Tân Sơn Nhứt trở nên vô cùng quan trọng đối với chúng.
Tại đây, nhiều chuyến máy bay quân sự và dân sự đã đáp xuống, đem tới nhiều nhân vật quan trọng của nước Pháp và đồng minh của Pháp để trực tiếp chỉ huy cuộc chiến như các tướng Leclerc, Salan, Cogny, Navarre, De Lattre de Tassigny, Cao ủy D’Argenlieu, Cao ủy Pignon, Cao ủy Bollaert v.v…
Cũng tại đây những chuyến máy bay vận tải Dakota đã chở đến hàng nghìn tấn khí tài phục vụ chiến tranh. Cũng tại đây hàng trung đoàn bộ binh, hàng tiểu đoàn quân mũ đỏ nhảy dù được chở đi tăng cường cho các mặt trận.
Năm 1956, Mỹ cho xây dựng sân bay rộng hơn, dài hơn 3000m bằng bê tông. Trong khi đó sân bay do Pháp xây dựng năm xưa dài hơn 1500m bằng đất đỏ.
Trong Chiến tranh Việt Nam, sân bay là căn cứ quân sự quan trọng của Quân đội Hoa Kỳ và của Không lực Việt Nam Cộng hoà. Sau khi Việt Nam thống nhất, sân bay tiếp tục được mở rộng để khai thác các chuyến bay trong nước và quốc tế. Tuy nhiên tính theo diện tích thì sân bay năm 2016 chỉ còn 1/4 đến 1/5 diện tích so với phi trường Tân Sơn Nhứt trước năm 1975.
Ngày 1 tháng 5 năm 1975, chiếc trực thăng Mi6 do phi công Lê Đình Ký thuộc Trung đoàn không quân 916 lái, hạ cánh xuống Sân bay Tân Sơn Nhất trở thành chiếc máy bay đầu tiên sơn phù hiệu Không quân Nhân dân Việt Nam hạ cánh xuống sân bay này. Ngày 3 tháng 5 năm 1975, chiếc máy bay vận tải IL14 của Lữ đoàn 919 chở đoàn cán bộ và phương tiện kỹ thuật hạ cánh xuống Tân Sơn Nhất nhằm tăng cường công tác đảm bảo kỹ thuật phục vụ các chuyến bay thường lệ đi, đến Tân Sơn Nhất.
Ngày 15 tháng 5 năm 1975, chiếc máy bay IL18 của Lữ đoàn 919 vinh dự đưa Chủ tịch Tôn Đức Thắng và nhiều đồng chí lãnh đạo cao cấp của Đảng, Nhà nước vào Sài Gòn dự lễ mừng chiến thắng. Cũng ngày 15 tháng 5 năm 1975, lực lượng tiếp quản đã khôi phục hoàn chỉnh 4 máy bay vận tải dân dụng vừa mới tiếp thu và đưa ngay những máy bay này vào hoạt động. Đường hàng không Sài Gòn – Hà Nội và ngược lại và Sài Gòn đi các địa phương ở miền Nam bắt đầu hoạt động với tần suất 5-6 lần/chuyến/ngày.
Năm 1986, Đại hội lần thứ VI của Đảng cộng sản Việt Nam diễn ra từ ngày 15 – 18/12 đánh dấu cột mốc lớn cho sự thay đổi toàn diện của đất nước ta. Nền kinh tế bao cấp được xóa bỏ, cơ chế quản lý kinh tế và cách thức công nghiệp hóa được đổi mới toàn diện. Ngành giao thông vận tải nói chung và ngành hàng không dân dụng Việt Nam nói riêng cũng có những bước chuyển mình mạnh mẽ, nhanh chóng nắm bắt những cơ hội của nền kinh tế thị trường, tạo ra những bước phát triển đột phá, năng động trong hội nhập kinh tế quốc tế và vươn tới các châu lục.
