Trước năm 1980, ngã ba Bạch Đằng – Hàm Nghi vẫn còn dấu tích đường xe lửa, đây là một đoạn của tuyến đường sắt chuyên chở hàng hóa từ cảng Sài Gòn lên. Nhiều nguồn tư liệu cho thấy trước năm 1954, đoạn đường de La Sommé trước Sở Hỏa xa Đông Dương là khu ga đầu mối của các tuyến tramways Sài Gòn – Chợ Lớn, Sài Gòn – Gia Định. Đường xe lửa nằm ở đường Hàm Nghi chạy thẳng ra Bến Thành rồi vào khu Ga Sài Gòn cũ. Từ năm 1975 đến 1979, hằng ngày người dân vẫn thấy xe lửa chạy từ cảng Sài Gòn qua Nguyễn Tất Thành – Hàm Nghi – Ga Sài Gòn cũ – Nguyễn Thượng Hiền – Ga Hòa Hưng… Những năm đó, dân nghèo chuyên nhảy lên tàu rạch bao bo bo cho chảy xuống đường đặng hốt… Vì thế người dân gọi đoạn đường sắt này là đường rầy bo bo. Cặp theo đường sắt là con đường nhỏ cнỉ vừa một chiếc xe máy, nhà cửa nhô ra thụt vào nhưng “mặt tiền” vẫn mở hàng quán ăn uống, tiệm sửa xe, nhà may… Người bán người mua là dân lao động nên giá cả mềm hơn hàng quán bình dân ở nhiều đường hẻm khác dù chất lượng có khi kнôиg thua kém. Còn nhớ quán bò bảy món Ánh Hồng иổi tiếng từ trước 1975 nằm kế đường ray cổng xe lửa đường Nguyễn Minh Chiếu Phú Nhuận (nay là Nguyễn Trọng Tuyển), mỗi khi xe lửa sắp chạy qua chủ quán liền kêu phục vụ ra cẩn thận đậy điệm các món ăn cho khách.
Năm 1978, Ga Sài Gòn tạm dời về Ga Bình Triệu, đồng thời Ga Hòa Hưng cũ được tu sửa, chỉnh trang để chuyển đổi thành ga hành khách. Đến tháng 11-1983, Ga Sài Gòn chính thức hoạt động tại phường 9, quận 3 bây giờ. Cũng từ năm 1983 đến sau 1990, tuyến đường sắt chuyên dùng từ cảng Sài Gòn lên ngưng chạy tàu, các đoạn đường rầy cũng dần bị cào bóc hoặc chôn lấp, mất dấu hoàn toàn. Đoạn từ Công viên 23-9 lên tới Ga Sài Gòn mới thì bị chôn hẳn để biến thành đường phố như đường Nguyễn Thượng Hiền, Nguyễn Phúc Nguyên… bây giờ.
Ga Sài Gòn xưa.
Quay ngược thời gian về thập niên 80, 90 của thế kỷ trước, khi mà những con tàu chạy bằng than nhả hơi nước và khói đen xì vẫn còn lắc lư mỗi ngày trên những tuyến đường rầy khắp thành phố. Ngày đó, hai bên đường ray vẫn chưa có rào chắn như nay, trên những con đường cắt ngang khi xe lửa sắp chạy qua thì luôn có một hồi chuông reo và người gác “ cổng xe lửa” kéo barie xuống ngăn dòng xe dừng lại. Còn ở xóm đường ray hễ nghe tiếng còi tàu thét lên điếc tai thì mọi người mới thu dọn hàng quán sát vào trong, mấy bà bán rau thịt cá của cái chợ tạm vài tiếng buổi sáng cũng lật đật ôm thau chậu rổ rá vừa chạy vừa thốι lại tiền thừa hay đưa vội mớ rau con cá cho người mua; lúc chiều tối khách nhậu đứng lên bưng cả cái bàn có dĩa mồi ổi cóc xoài khô cá đuối với chai “rượu thuốc” vào bên lề, chờ xe lửa chạy qua lại đặt bàn ngay trên đường rầy ngồi và….nhậu tiếp. Nửa đêm gà gáy xe lửa hú còi đánh thức những giấc ngủ mê mệt sau một ngày vất vả…
Tuyến đường sắt xưa như một bãi rác khổng lồ. Rác và nước thải từ hai bên nhà dân, rác từ khách ngồi trên tàu xe lửa “sẵn tay” liệng xuống, hay rác từ chính những hàng quán ăn tạm bợ bỏ lại… Từ trên cao nhìn xuống xóm đường ray như có hai nửa: mặt tiền đường phố nhà lầu cửa tiệm khang trang, rực rỡ màu sắc và ánh đèn, mặt kia nhìn ra đường sắt nhà cửa màu xám đèn vàng ảm đạm… Phải chăng cảnh ấy đã chứng thực cho câu nói “Sài gòn hoa lệ, hoa cho người giàu và lệ cho kẻ nghèo”?
Những con hẻm ngoằn ngoèo cнạy từ nơi đèn sáng càng vào trong càng nhỏ dần rồi mất hút, nhà lầu “ráng” quay mặt ra đường lớn hay hẻm, quay lưng về xóm đường ray. Nhưng đừng thấy vậy mà cho rằng có sự ngăn cách giữa hai nửa, không đâu, dân trong hẻm hay mặt tiền có thể không quen biết nhau giáp mặt ít khi chào hỏi nhưng khi có việc cần thì luôn giúp nhau như thể bà con xóm giềng quen thuộc.
Rồi từ khi ga Sài Gòn dời về Hòa Hưng thì một phần khu vực quận 1, quận 3 đường ray đã được phủ nhựa đường, mặt tiền nhà cửa khang trang hẳn lên. Từ Hòa Hưng qua Cống bà Xếp đến Bình Triệu phần lớn đường sắt đã có rào chắn, đường nhỏ hai bên cũng đổ nhựa hay bê tông sạch sẽ, nhà cửa vẫn nhỏ bé nhưng sáng sủa hơn, nhà lầu ngày càng nhiều, đường hẻm nhỏ cũng có người gác chắn, giảm hẳn những rủi ro không đáng có về xe lửa trong thành phố. Chưa bao giờ thấy người Sài Gòn chui qua rào chắn hay la lối người gác cổng xe lửa vì нạ barie khi còn chưa thấy tiếng sình sịch của đoàn tàu, dù mỗi lần xe lửa cнạy qua thì kẹt xe kéo dài cả trăm mét nhất là vào giờ cao điểm.
Bây giờ xe lửa đã có loại mới, đầu máy toa xe sáng đẹp, vệ sinh, tiện nghi đầy đủ, người đi tàu văn minh hơn, đoạn đường sắt ngang qua thành phố vẫn là đầu mối quan trọng của tuyến đường sắt Bắc – Nam. Lại còn có tàu du lịch chạy ra ngoại ô, ngày cuối tuần cả nhà kéo nhau đi hóng gió, bọn trẻ háo hức nhìn phố xá, vườn cây, khu nhà mới, đường xa lộ… Ngồi trên tàu máy lạnh mát rượi đến ga cuối rồi quay về, thấy hai bên là xóm đường ray khang trang sạch sẽ thì biết đã vào thành phố.
Thời gian đi qua, ga Sài Gòn nay là một trong những ga quan trọng nhất trên tuyến đường sắt Bắc Nam do là ga đầu mối của khu vực Nam bộ đi các tỉnh Trung bộ và Bắc bộ. Những “xóm kênh đen” hôi hám nay đã lột xác trở nên tươi mát bên dòng kênh xanh và ký ức về xóm đường rây xưa cũng dần bị lãng quên theo tháng năm…
