Nhà thờ Huyện Sỹ (tên chính thức là: Nhà thờ Thánh Philipphê Tông đồ) là nhà thờ của giáo xứ Chợ Đũi thuộc Tổng giáo phận Thành phố – và cũng là một nhà thờ Công giáo cổ hơn 100 tuổi, tọa lạc tại số 1 đường Tôn Thất Tùng, Quận 1.
Nhà thờ do ông bà Lê Phát Ðạt, hiến đất và xuất ra 1/7 gia tài để xây dựng, khoảng trên 30 muôn đồng bạc Đông Dương (tức mười ngàn) – Một số tiền rất lớn ở thời điểm bấy giờ. Nhà thờ được khởi công xây dựng vào năm 1902, theo thiết kế của linh mục Bouttier, và mất khoảng 3 năm để hoàn thành (tức năm 1905).
Nhà thờ tọa lạc trên một khu đất cao và rộng lớn hơn một mẫu, nằm ngay góc đường Frère Louis (trước năm 1975 có tên là đường Võ Tánh, sau này lại được đổi thành đường nguyễn Trãi, Quận 1) và đường Frère Guilleraut (trước năm 1975 là đường Bùi Chu, sau này cũng được đổi thành đường Tôn Thất Tùng).
Ban đầu nhà thờ có tên là Nhà thờ Chợ Đũi do thuộc họ đạo Chợ Đũi. Mặt khác, do Thánh Philípphê tông đồ là bổn mạng của Huyện Sỹ nên còn được gọi là Nhà thờ Thánh Philípphê. Tuy vậy, do ông Huyện Sỹ bỏ tiền và hiến đất xây dựng nên dân gian vẫn quen gọi đây là nhà thờ Huyện Sỹ và dần dần về sau, cái tên này lại trở nên thông dụng hơn.
Đôi nét về ông Huyện Sỹ
Huyện Sỹ là tên gọi quen thuộc để chỉ ông Lê Phát Đạt, một trong những người giàu nhất Sài Gòn vào cuối thế kỷ 19. Huyện Sỹ là ông ngoại của hoàng hậu Nam Phương, vợ của Vua Bảo Đại.
Ban đầu, nhà Phát Đạt rất khó khăn nên ông phải đi làm nghề lái đò chở lương thực thuê cho dân làng. Về sau, biết được hoàn cảnh gia đình nên một vị linh mục đã nhận Phát Đạt làm con đỡ đầu và nuôi cho ăn học. Gia đình để ông đi theo vị linh mục này để nhập học trường dòng, hết bậc tiểu học ông được gửi sang học ở trường dòng Penang, Mã Lai – nơi đào tạo những tu sĩ Công giáo cho xứ Đông Dương và các nước vùng Đông Nam Á. Sau khi về nước, nhờ có vốn ngoại ngữ thông thạo mà ông được chính quyền Nam Kỳ thuộc Pháp bổ nhiệm làm phiên dịch viên, rồi làm ủy viên Hội đồng Quản hạt Nam Kỳ (từ năm 1880), phong hàm cấp huyện nên ông bắt đầu được gọi là Huyện Sỹ.
Có lời truyền rằng, tại thời điểm đó dân cư bỏ ruộng đất đi tản mát khắp nơi tránh Pháp, chính quyền cho đấu giá rẻ mạt mà cũng không có người mua. Do làm việc cho chính quyền nên ông cũng đành làm liều, không tiền thì chạy chọt để mua đất, nhưng cơ may đến khi ruộng đất ông mua liên tiếp trúng mùa và cũng từ đó ông trở nên giàu có. Tuy nhiên về sau, ông lại dành phần lớn gia sản cho hoạt động phát triển nông nghiệp và truyền bá đạo Công giáo, bằng chứng là ông đã bỏ tiền để xây hai ngôi nhà thờ tại Sài Gòn là nhà thờ Chợ Đũi (ngày nay gọi là Nhà thờ Huyện Sỹ) và Nhà thờ Chí Hòa.
Ông huyện Sỹ qua đời năm 1900, khi đó nhà thờ Chợ Đũi vẫn chưa xây dựng xong. Còn vợ ông qua đời năm 1920. Sau đó, người ta đưa phần mộ hai ông bà an táng ở gian chái sau cung thánh của nhà thờ Chợ Đũi.
Khuôn viên và lối kiến trúc độc đáo giữa lòng Sài Gòn
Được đánh giá là nhà thờ có khuôn viên rộng rãi và khoáng đãng nhất Sài Thành – Phía trước nhà thờ có đặt một bức tượng đài thánh tử đạo Việt Nam là Mátthêu Lê Văn Gẫm. Gần cổng chính lại được đặt thêm một đài thiên thần hộ thủ và tượng đài Thánh Giuse. Phía bên phải khuôn viên là ngôi đồi nhỏ Canvê, có tượng chuộc tội rất lớn được xây dựng năm 1974 dưới thời linh mục Gioan Baotixita Dương Hoàng Thanh. Bên trái khuôn viên được xây dựng nên một ngôi núi Đức Mẹ Lộ Đức vào năm 1960 để kính Đức Mẹ Lộ Đức. Cứ vào ngày 11 tháng 2 hằng năm, các linh mục chính xứ Chợ Đũi sẽ cử hành một thánh lễ tại khu vực này để cầu nguyện cho những bệnh nhân.
Nhà thờ Huyện Sỹ có chiều dài 40 mét và được chia làm 4 gian với diện tích khoảng 18 mét. Theo thiết kế ban đầu thì nhà thờ phải có đến 5 gian, tức rộng 50 mét. Nhưng do ở thời điểm đó, nhà thờ Chí Hòa bị hư hại quá mức nghiêm trọng nên phía giới chức trong họ đạo Chợ Đũi đã xin cắt bớt 1 gian và dành số tiền đó để trùng tu cho nhà thờ Chí Hòa.
Được thiết kế theo lối phong cách kiến trúc Gothic, nhà thờ Huyện Sỹ dùng đá hoa cương Biên Hòa để ốp mặt tiền và các cột chính điện. Chính điện nhà thờ có vòm chịu lực dạng cung nhọn. Tường lại được thiết kế theo kiểu nhiều cửa sổ dạng vòm đỉnh nhọn và được trang trí bằng lớp kính màu ghép hình mua từ Ý nhìn rất đẹp mắt và cực thu hút. Bên trong các gian tường đều được đặt rất nhiều tượng thánh, thậm chí trên vòm cửa chính cũng có một bức tượng thánh Philípphê bổn mạng nhà thờ được làm bằng đá cẩm thạch, đứng cầm cây thánh giá Phục sinh.
Ngọn tháp chuông chính của nhà thờ có chiều cao 57 mét, đây là tính cả chiều cao của thánh giá và con gà trống Gaulois – Đó là một trong những mô típ thiết kế của châu Âu nên nhìn khá là hiện đại. Bên trong tháp có 4 quả chuông được đặt đúc tại Pháp năm 1905: Hai chuông lớn có đường kính là 1,05 mét là do con trai và con dâu Huyện Sỹ (ông Gioan Baotixita Lê Phát Thanh và bà Anna Đỗ Thị Thao) tặng; hai quả chuông nhỏ có đường kính 0,95 mét không được đề tên người tặng nhưng nhiều người suy đoán là của ông bà Lê Phát Đạt được đặt đúc cùng năm.
Cho đến ngày này thì công tình này vẫn được xem là một trong những điểm thu hút khách du lịch ghé thăm khi muốn tìm hiểu về cuộc đời và sự giàu có của vị đại phú hào bậc nhất Sài Thành xưa.
