Truyền thuyết kể rằng, xưa có chàng Trương Chi là một ngư dân nghèo mang theo giọng hát tuyệt vời, đem lòng yêu say đắm nàng Mị Nương – con gái của vị tể tướng đương triều. Nhưng dung mạo xấu xí, gia cảnh lại bần hàn đã thành nguyên nhân khiến tình yêu của Trương Chi trở thành tấn bi kịch. Đó là một câu chuyện dân gian nổi tiếng của kho tàng Việt Nam, là nguồn cảm hứng vô tận cho nhiều lĩnh vực: ca kịch, âm nhạc, sân khấu, phim,….Đã có không ít người nhạc sĩ, đã “kể chuyện bằng âm nhạc”, mang câu chuyện tình bi thương ấy vào sáng tác của mình. Khác với Văn Cao mang tâm sự của mình vào câu chuyện Trương Chi, nhạc sĩ Phạm Duy lại tự nhận bản thân đơn thuần là kể một câu chuyện cổ truyền bằng âm nhạc. Một câu chuyện tình đẹp nhưng ngang trái, có thể so sánh được với những câu chuyện tình đẹp nhất trong nền văn học thế giới. Nó là một mối tình dù có “đem xuống nơi tuyền đài” cũng chẳng thể nào tan được….
Nhạc sĩ Phạm Duy đã từng chia sẻ trong Hồi ký: “Về tới Huế kỳ này, tôi có thời gian vừa đủ để nghỉ ngơi bên dòng sông Hương Giang, nhất là cho tôi gặp gỡ một cuộc tình và soạn ra bài Khối tình Trương Chi. Một người con gái có thể được ví như công chúa Mị Nương hay một tiểu thư lá ngọc cành vàng đang sống trong một dinh thự rất đẹp trên con đường lên Nam Giao đã giúp tôi cảm hứng thay thế anh Trương Chi, hát lên cho hồn người phải thổn thức trong phòng loan…”. Quả thật, “Khối tình Trương Chi” đã làm thổn thức và xao xuyến biết bao thế hệ yêu nhạc Việt của cả xưa và nay. Những giai điệu êm dịu và du dương của ca khúc đã mang người nghe vào một không gian êm êm sông nước, có tiếng sáo trầm bổng mê người của chàng ngư phủ, có nét đẹp tuyệt trần của nàng Mị Nương. Thêm vào đó là cách sử dụng ca từ bài hát tài tình của nhạc sĩ Phạm Duy khiến người nghe thêm liên tưởng về sự trôi nhẹ của làn sóng nước như tiếng hát của chàng Trương Chi lúc trầm lúc bổng, lúc thoát ẩn lúc lại hiện lên làm lòng người thêm xao xuyến….
“Đêm năm xưa khi cung đàn lên tơ
Hoa lá quên giờ tàn
Mây trắng bay tìm đàn
Hồn người thổn thức trong phòng loan
Đêm năm xưa nghe cung đàn gây mơ
Âu yếm nâng tà quạt
Hồn gió đưa về thuyền
Tưởng người trên sóng du thần tiên
Êm êm êm dần lan
Cung Nam Thương mờ vang.
Em yêu ai bờ sông nhớ thương ai trong đàn
Xa xa xa rồi tan
Cung Nam Ai thở than.
Ai thương em lầu buồn mỗi lúc khuya tàn canh….”
Bấm vào hình trên để nghe ca khúc do Khánh Ly thâu thanh trước 75
Một câu chuyện tình đầy bi kịch được kể lại bằng thứ ngôn từ quyến rũ và đầy sức thuyết phục của nhạc sĩ Phạm Duy, người nhạc sĩ tài hoa ấy đã chạm đến trái tim người yêu nhạc, đưa câu chuyện đến tận sâu trong tâm hồn, vừa thấu cảm vừa rung động. Ca khúc được mở đầu bằng những giai điệu êm êm và du dương, phải chăng đó là tiếng sáo trầm bổng và tiếng hát đầy mê hoặc của chàng ngư phu đã đưa ta vào không gian êm ả của sông nước.
Những câu từ được nhạc sĩ Phạm Duy sử dụng như “êm êm êm dần lan”, “xa xa xa dần tan” như tạo cho người nghe cảm giác đang trên một con thuyền nhỏ, thả trôi theo dòng nước, một nét nhạc dịu dàng cứ lan tỏa dần như những con sóng trên mặt nước gợn nhẹ vào bờ. Tiếng hát của chàng ngư phu cũng theo đó mà thoắt gần thoắt xa, ẩn hiện trong gió. Dường như chưa có ca khúc nào trong nền âm nhạc có sự kết hợp hài hòa và tinh tế đến thế, sự tài tình trong ca từ và giai điệu cho thấy được sự tài giỏi của nhạc sĩ Phạm Duy.
“…..Rứt khúc đàn, lòng em thấy đê mê.
Ôi tiếng đàn, lời không mong ước thề
Đã thấy tàn, đời không gió xuân về
Khi tiếng ai dần xa.
Tương tư một khối u sầu
Đợi chờ trăng lên để tan hết thương đau
Mi em nước mắt hoen mầu
Tóc chẩy ngàn hàng môi thắm còn đây…..”
Bấm vào hình trên để nghe ca khúc do Hoàng Oanh trình bày.
Bản tình ca như đưa người nghe vào một khung cảnh mơ màng, thực thực ảo ảo bất phân, lúc vút cao như tiếng lòng người đang yêu “rứt khúc đàn, lòng em thấy đê mê, ôi tiếng đàn, lời không mong ước thề”, lúc lại trầm lặng như nỗi tương tư của người tri kỷ khi tiếng hát dần xa “đã thấy tàn, đời không gió xuân về, khi tiếng ai dần xa”.
“….Đêm năm xưa tương tư người hò khoan
Ôm ấp bao mộng vàng
Cho tới khi gặp chàng
Thì đành tan vỡ câu chờ mong.
Đêm năm xưa trên con thuyền lẻ loi
Khi chót yêu người rồi
Xa cách nhau vì đời
Tủi hờn duyên kiếp bao giờ nguôi.
Đêm năm xưa ôm mối tình dở dang
Chôn đáy sông hồn cầm
Ai chết đêm nguyệt rằm
Nợ tình còn đó chưa đền xong.
Đêm năm xưa chưa nguôi lòng yêu ai
Duyên kiếp trong cuộc đời
Đem xuống nơi tuyền đài
Để thành ngọc đá mong chờ ai….”
Bấm vào hình trên để nghe ca khúc do Hà Thanh trình bày.
Mỵ Nương tương tư tiếng hát người ngư phủ đến đổ bệnh, chàng Trương Chi lại đắm chìm nhan sắc nàng tiểu thư lá ngọc cành vàng…mà đêm đêm lại thêm vào tiếng sáo chút yêu thương mặn nồng. Nhưng cái nàng yêu không phải là dung mạo xấu xí của chàng, nàng chỉ say tiếng hát, chỉ mê chất giọng tuyệt vời của kẻ giấu mặt kia, nên trông thấy dung mạo ấy nàng đã thất vọng khôn cùng, cũng đồng thời làm tan vỡ một trái tim mong manh. “Khi chót yêu người rồi, xa cách nhau vì đời”, từ lúc thấy nhan sắc ấy, chàng Trương Chi nghèo tương tư mãi thành tâm bệnh, nhưng biết thân phận sang hèn ngăn cách nên chỉ đành ôm mộng đẹp mà chết đi. Gieo hồn mình xuống nơi đáy sông sâu thẳm, dù tâm vẫn không cam do thói đời bạc bẽo nên “duyên kiếp trong cuộc đời, đem xuống nơi tuyền đài, để thành ngọc đá mong chờ ai”
“….Êm êm êm dần trôi
Bao năm qua dần phai
Ai xui nên ngọc kia vấn vương nơi lâu đài
Tay dâng lên một khay
Tim Trương Chi là đây
Trong đêm khuya tiệc trà vui bóng gia đình ai.
Rót nước vào, chợt thấy bóng ngưu lang
Quanh chén trà, thuyền trôi theo tiếng đàn
Có tiếng người vọng câu hát u buồn
Ai oán câu hò khoan….”
Mang theo mối hận tình mà rơi vào u uất đến tự kết liễu đời mình, chàng Trương Chi từ biệt cõi đời, chỉ để lại một khối ngọc thạch lấp lánh và trong suốt, trong như tâm hồn của chàng, như tình yêu mà chàng dành cho Mỵ Nương nhưng không được đáp lại. “Ai xui nên ngọc kia vấn vương nơi lâu đài”, để nàng Mỵ Nương vô tình nhìn thấy, vô tình cầm được rồi lòng nàng Mỵ Nương vừa chạnh, giọt nước mắt rơi như trút cạn tình khi thấy bóng hình ngưu lang nơi đáy chén, chẳng biết từ đâu lại có tiếng hát vọng ở nơi xa, những câu hát u buồn, những câu “hò khoan” lay động lòng người. Giọt nước mắt vừa trút, chén quý vỡ tan như tình này vừa dứt, dường như chỉ chờ có thế để chàng Trương Chi được thác trong yên lòng:
“….Nâng niu một chén âm hồn
Mộng tình trăm năm nằm trong đáy ly gương.
Khi xưa duyên chót phũ phàng
Thiếp trả nợ chàng, nước mắt này dâng
Đêm năm xưa yêu dấu người xa xăm
Nâng chén trong lầu buồn
Thương nhớ nơi ngàn trùng
Lệ sầu rơi xuống câu hò khoan.
Ôi duyên kia ai đã trả cho ai
Cho mắt rơi lệ rồi
Cho chén tan thành lời
Để thành bài hát ru lòng tôi”
Bấm vào hình trên để nghe ca khúc do Sĩ Phú trình bày.
Đã từng có nhiều thắc mắc, tại sao Phạm Duy lại dùng từ “âm hồn” mà không dùng thẳng từ “oan hồn”, bởi mối tình của chàng Trương Chi và Mỵ Nương là một mối oan tình, là mối tình “tri âm nghịch kiếp”, nó chứa đủ các ngôn từ oan nghiệt, oan trái và cả oan ức. Nhưng tại sao Phạm Duy lại không dùng “oan hồn” thay cho “âm hồn”? Sau này, nhiều người đã ngộ ra rằng, “oan hồn” mang theo oán khí quá nặng, từ ngữ diễn tả nét bi thương quá sâu, không phù hợp với Phạm Duy. Mà từ “âm hồn” lại vừa đúng, nghe vẫn mang nét u buồn nhưng lại không quá thảm thiết, không nặng nề nhưng vẫn có cảm giác luẩn quẩn không lối thoát, gây nên sự ám ảnh cho người nghe.
Dù là một câu chuyện thấm đượm sự bi thương về một mối tình ngang trái của chàng Trương Chi, nhưng qua nét nhạc của Phạm Duy, ca khúc “Khối tình Trương Chi” buồn nhưng lại không hề lụy. Ca khúc đủ buồn để thương cảm cho một câu chuyện tình dang dở, đủ trầm lắng để suy tư về những nghịch lý cuộc đời nhưng lại chẳng hề mang theo nét ai oán hay than vãn. Có lẽ, tấm chân tình của chàng Trương Chi vô cùng trong trắng, chứ không hề mang theo nét nhục dục đời thường. Thương cho chàng Trương Chi, dù yêu đến thác rồi vẫn không hề tan, chàng đã yêu bằng cả tâm hồn, yêu đến cạn kiệt sức mình, yêu nhưng chẳng cầu người hồi đáp, chẳng một lời oán trách dù tình vỡ đôi, chàng chỉ lặng lẽ yêu, lặng lẽ u uất đến kết liễu đời mình hóa thành ngọc thạch để dâng đời.
Lời bài hát Khối Tình Trương Chi – Phạm Duy
Đêm năm xưa khi cung đàn lên tơ
Hoa lá quên giờ tàn
Mây trắng bay tìm đàn
Hồn người thổn thức trong phòng loan
Đêm năm xưa nghe cung đàn gây mơ
Âu yếm nâng tà quạt
Hồn gió đưa về thuyền
Tưởng người trên sóng du thần tiên.
Êm êm êm dần lan
Cung Nam Thương mờ vang.
Em yêu ai bờ sông nhớ thương ai trong đàn
Xa xa xa rồi tan
Cung Nam Ai thở than.
Ai thương em lầu buồn mỗi lúc khuya tàn canh
Rứt khúc đàn, lòng em thấy đê mê.
Ôi tiếng đàn, lời không mong ước thề
Đã thấy tàn, đời không gió xuân về
Khi tiếng ai dần xa.
Tương tư một khối u sầu
Đợi chờ trăng lên để tan hết thương đau
Mi em nước mắt hoen mầu
Tóc chẩy ngàn hàng môi thắm còn đây.
Đêm năm xưa tương tư người hò khoan
Ôm ấp bao mộng vàng
Cho tới khi gặp chàng
Thì đành tan vỡ câu chờ mong.
Đêm năm xưa trên con thuyền lẻ loi
Khi chót yêu người rồi
Xa cách nhau vì đời
Tủi hờn duyên kiếp bao giờ nguôi.
Đêm năm xưa ôm mối tình dở dang
Chôn đáy sông hồn cầm
Ai chết đêm nguyệt rằm
Nợ tình còn đó chưa đền xong.
Đêm năm xưa chưa nguôi lòng yêu ai
Duyên kiếp trong cuộc đời
Đem xuống nơi tuyền đài
Để thành ngọc đá mong chờ ai.
Êm êm êm dần trôi
Bao năm qua dần phai
Ai xui nên ngọc kia vấn vương nơi lâu đài
Tay dâng lên một khay
Tim Trương Chi là đây
Trong đêm khuya tiệc trà vui bóng gia đình ai.
Rót nước vào, chợt thấy bóng ngưu lang
Quanh chén trà, thuyền trôi theo tiếng đàn
Có tiếng người vọng câu hát u buồn
Ai oán câu hò khoan.
Nâng niu một chén âm hồn
Mộng tình trăm năm nằm trong đáy ly gương.
Khi xưa duyên chót phũ phàng
Thiếp trả nợ chàng, nước mắt này dâng
Đêm năm xưa yêu dấu người xa xăm
Nâng chén trong lầu buồn
Thương nhớ nơi ngàn trùng
Lệ sầu rơi xuống câu hò khoan.
Ôi duyên kia ai đã trả cho ai
Cho mắt rơi lệ rồi
Cho chén tan thành lời
Để thành bài hát ru lòng tôi
