Từ một con phố nhỏ với những mái nhà tranh lụp xụp ở thế kỷ XVIII, thật không thể hình dung được Sài Gòn có thể nổi dậy và phát triển thành “Hòn ngọc Viễn Đông” vào giữa thế kỷ XX. Và bạn đã bao giờ tưởng tượng ra thập niên 1950 – 1970, người Sài Gòn sẽ giải khát như thế nào hay không? Một trong những đặc trưng của Sài Gòn – Chợ lớn xưa, vô cùng thân thuộc với mọi lứa tuổi chính là những xe nước sâm được bày bán ở vỉa hè, những gánh nước hàng rong ngon mát. Không khó để bắt gặp những xe nước như vậy, nó có mặt ở bất kỳ đâu, ở khắp các “hang cùng ngõ hẻm” trên đường phố Sài Gòn.
Còn ngày nay, người ta châm nước sâm vào những chai nhựa trong nhỏ có nắp đậy hẳn hoi, trông như chai nước suối thông thường, rồi cho vào thùng đá ướp lạnh, được bán kèm theo những chiếc ống hút bằng nhựa để người mua dễ uống. Một chai như thế cũng rẻ lắm, chỉ tầm 10 ngàn đồng mà thanh mát vô cùng. Giữa cái nắng gay gắt làm khô cả cổ họng của Sài Gòn mà có một chai nước sâm lạnh lạnh thì đảm bảo tinh thần thoải mái và sảng khoái, tỉnh ngay tức thì.
Ngoài những chỗ bán nước sâm truyền thống được nấu bằng rễ tranh, mía lau hoặc củ năng thì còn nhiều chỗ biến tấu thêm, bán nào là nước sâm bông cúc, sâm rong biển, sâm củ sen, sâm bí đao, thậm chí là sâm nha đam. Tuy nhiên, có những chiếc xe sâm vì để kiếm được nhiều tiền lời mà bỏ vào đó quá nhiều đường hóa học, khiến cho hương vị nước sâm không còn được thuần vị thảo mộc như trước mà trở nên ngọt gắt nơi cổ họng.
Có ai từng thắc mắc mà đặt ra câu hỏi, tại sao gọi là nước sâm mà trong đó lại chẳng có thành phần nguyên liệu như lát sâm? Đơn giản thôi, sâm lúc nào cũng đắt như vàng, đã vậy còn hiếm thấy nên làm gì có chuyện nước sâm được nấu bằng củ sâm mà giá thì lại rẻ bèo như thế? Bạn có biết, trà nhân sâm của Mỹ, cái loại bột trong từng gói nhỏ để pha nước nóng uống như trà, hương vị hoàn toàn khác với những chai nước sâm bán bên vệ đường. Điều này cũng có thể lý giải cho trường hợp, món sâm bổ lượng nhưng lại chẳng thấy miếng sâm nào, vớt từng món trong ly sâm lên đếm thì chỉ có hạt sen, nhãn nhục, táo tàu, củ sen, củ năng, hạt bo bo, phổ tai….
Cách gọi các loại đồ uống có nguồn gốc từ thảo mộc có tác dụng giải nhiệt, mát gan của người Quảng Đông là “t-chíng lòeng t-chà” (thanh lương trà) hay gọi tắt là “lòeng t-chà” (lương trà), nó đều có nghĩa là “trà làm mát người”. Tương tự, món chè sâm bổ lượng trong cách gọi của người Quảng Đông cũng được đọc đúng là “t-chíng pủ lỏeng” (thanh bảo lương), có nghĩa là vừa bổ vừa mát. Nhưng người Việt phát âm và đọc không chuẩn nên chữ “t-chíng” (thanh) bị gọi trại ra một cách tương đương, sau đó lại qua “tam sao thất bản” thành luôn chữ “sâm”. Chính vì lẽ đó mà hai loại đồ ăn thức uống “nước sâm” và “sâm bổ lượng” đều nghiễm nhiên được gọi là “sâm” dù trong thành phần nguyên liệu chẳng hề có tí sâm nào như nhân sâm Cao Ly hay nhân sâm Hoa Kỳ đắt đỏ và sang chảnh.
Trong ký ức của nhiều người, chắc sẽ không thể nào quên được hương vị đặc trưng của xe nước sâm của một gia đình người Quảng Đông. Mấy đứa nhỏ trong khu xóm gần đó gọi quen là “nước sâm bà què”, lý giải tên gọi một cách đơn giản là vì người vợ bị liệt cả hai chân, còn người chồng thì ốm o gầy mò, cả người cứ cao lêu nghêu như cây sậy. Ấy vậy mà hai vợ chồng lại có với nhau 3-4 mặt con.
Vào những năm thập niên 1980 – 1990, những chiếc xe nước sâm này chỉ được làm đơn giản bằng hai thùng nhôm cách nhiệt, dùng để đựng nước sâm, chỉ cần cho thêm đá vào là có thể giữ lạnh được khá lâu. Nước sâm của hồi đó không có chuyện vô chai như chai nước suối của bây giờ đâu, khách tới muốn mua thì sẽ múc từ trong thùng ra cái ly nhỏ, khách sẽ uống liền tại chỗ chứ chẳng có chuyện mua mang về. Không biết các bạn như thế nào, không biết đã ai từng thử uống sâm tại xe này chưa, chứ tôi thì mê như điếu đổ. Bởi nước sâm của gia đình này được nấu rất thơm, vị ngọt thanh của các nguyên liệu chứ không có cảm giác ngọt gắt từ đường, thêm cái phần lạnh lạnh nên đã khát lắm. Cứ mỗi lần chạy đi chơi mệt lả, người đầm đìa mồ hôi là tôi lại chạy vào nhà xin 200 đồng để ra mua nước sâm uống.
Mê nước sâm là thế, nhưng át hẳn nhiều người ở đây cũng sẽ có chung nỗi ám ảnh với “nước đắng”. Mấy cái xe nước sâm của người Hoa ở Chợ Lớn, đương nhiên sẽ có rất nhiều loại từ mía lau, rễ tranh, bí đao, bông cúc, rong biển,…thì còn có thêm một loại nước đen thui như màu của cà phê đen, và hương vị của nó đương nhiên là đắng không kém, thậm chí là còn hơn gấp mười lần. Vậy nên, mỗi khi khách mua một ly nước đắng thì người bán sẽ khuyến mãi thêm cho khách hàng một ly nước sâm nho nhỏ để giải đắng. Nghe ông bà xưa nói lại thì nước đắng rất tốt, có thể giải nhiệt và trị viêm họng rất hay. Những ai hay bị nóng trong người, mặt dễ nổi mụn thì thường cắn răng mà uống xuống vài ngụm nước đắng trong vài tuần để thanh lọc cơ thể.
Nhà tôi có ba rất mê nước sâm, ông thường ra chợ mua những bông cúc khô về để dành nấu nước uống, bỏ thêm chút đường phèn hoặc nấu thêm với la hán quả hoặc mua hạ cô thảo, bắc tử nấu chung với mứt bí. Trà hoa cúc được cái là rất dễ uống, dù lạnh hay nóng, dù đường hay không, đều khiến người ta thích mê bởi các mùi thơm đặc trưng của hoa cúc khô. Vớt thêm những lát hoa cúc vào uống kèm, sẽ cảm nhận được rõ ràng hơn hương vị của hoa lẫn nước. Nhưng đó chỉ là ngày xưa thôi, còn bây giờ chắc là do thay đổi cách thức trồng hoa nên khi nấu lên hoa cúc không còn ngọt thơm, mà nhiều hơn là vị chua có chút khó chịu.
Mấy xe nước sâm bán bên vỉa hè chủ yếu là bán sâm lạnh, thêm chút đường để giải nhiệt. Nhưng người lớn tuổi thì lại không thích như thế, họ thường lựa chọn tự nấu uống tại nhà, để còn hơi ấm nóng, múc ra một chiếc chén sứ vừa thổi vừa thưởng thức từ từ. Ở khu Chợ Lớn cũng có không ít nơi bán nước sâm nóng theo kiểu vậy. Còn nhớ, ở góc đường Tản Đà và Trần Hưng Đạo B, có môt tiệm bán nước sâm nóng. Điểm gây chú ý của tiệm này là phía trước cửa tiệm có đặt một cái hồ lô rất to và một bức tượng bằng sứ được chạm khắc vô cùng tinh xảo của một nhân vật, bề ngoài gần giống với Đạt Ma Sư Tổ nhưng nhìn kỹ thì lại trong nhỏ con hơn nhiều, tay chống gậy sắt, đầu gậy lại được treo một cái hồ lô nhỏ. Sau này hỏi thăm thì mới biết, đó không phải là Đạt Ma Sư Tổ trong cách nhìn nhận của nhiều người, mà là Lý Thiết Quải – một nhân vật thần thoại trong Bát Tiên. Vì bị tật ở chân nên ông mới phải chống một cây gậy sắt để tiện bề đi lại, còn quả hồ lô được treo trên đầu gậy dùng để đựng tiên đơn giúp người chữa bệnh.
Nước sâm được bán ở đây mắc gấp mấy lần so với những xe nước sâm được bán trên vỉa hè thành phố, nghe chủ tiệm nói là do nó được nấu từ những dược liệu quý. Tuy nhiên, nước sâm được nấu bằng những loại thuốc bắc, lại không bỏ đường thì mùi vị chẳng dễ chịu đối với những người lần đầu uống hoặc những người không quen. Sau này, tiệm nước sâm Lý Thiết Quải đóng cửa, mặt bằng thì cho thuê lại bày bán điện thoại di động. Nhưng gần đó vẫn có một chiếc xe bán nước sâm nóng vào buổi chập tối và cũng rót ra chén sứ như kiểu này. Trên xe cũng được đặt một bầu hồ lô lớn được sơn vàng chóe nhưng tượng của Lý Thiết Quải thì chẳng thấy đâu. Xe nước sâm này bán chia ra nhiều loại lắm: Sâm 24 vị, sâm mát gan, sâm thanh nhiệt,…với những công dụng của từng loại được ghi rất rõ ràng trên tấm bảng “menu” để khách ghé mua tiện tham khảo. Xe nước sâm này chẳng bày biện bàn ghế gì cho khách ngồi, người tới mua cứ ngồi trên xe của mình, người bán sẽ múc ra bát rồi mang đến, cầm bát vừa thổi vừa uống, vậy mà tối nào khách cũng đến nườm nượp. Chẳng biết chủ xe này với chủ nhân của quán sâm Lý Thiết Quải có mối quan hệ “họ hàng” nào hay không, nhưng mùi vị của cả hai đều rất giống nhau.
Có lẽ cũng khá nhiều người, ngồi trên chiếc xe gắn máy chạy chầm chậm trên những tuyến đường Chợ Lớn, nhất là đoạn Trần Hưng Đạo – Nguyễn Trãi để tìm kiếm những chiếc xe nước sâm bằng inox, có hàng chữ Hoa lẫn Việt, để tìm lại một phần ký ức của tuổi thơ ngày nào…..
