Ngày nay tại Thành phố Hồ Chí Minh còn lại rất nhiều công trình kiến cổ được người Pháp xây dựng, tuy nhiên lại ít ai biết tại thành phố hiện đại vẫn giữ nguyên một công trình do người Việt Nam tự thiết kế và thi công từ năm 1862. Tu viện Sainte Enfance không chỉ là công trình kiến trúc đầu tiên do người Việt thiết kế mà còn là như niềm tự hào cho tài và trí của người Việt xưa.
Một công trình độc đáo
Vào năm 1858, khi Pháp nổ tiếng súng đầu tiên tại Đà Nẵng thì chỉ một năm sau Pháp đã chiếm trọn thành Gia Định. Thời thời điểm chiến tranh loạn lạc trẻ em mồ côi đói rách, lang thang cơ nhỡ… bị bỏ rơi khá nhiều, lại thêm bệnh dịch tả hoành hành dữ dội tại Sài Gòn – Gia Định. Đức cha Dominique Lefebvre, lúc ấy là Giám quản tông tòa giáo phận Tây Đàng Trong, thấy tình cảnh quá cấp thiết đã viết thư mời các nữ tu dòng Thánh Phaolô đang làm việc tại Hồng Kông sang tiếp sức và họ tới Sài Gòn ngày 20/5/1860.
Để có chỗ ở ổn định cho các sơ cùng trẻ mồ côi, được sự giúp đỡ kinh phí của giáo hội bên Pháp và nhiều người Việt thiện nguyện, mẹ Benjamin (vị sáng lập và bề trên tiên khởi dòng Thánh Phaolô tại Viễn Đông) và mọi người bắt đầu lên kế hoạch xây dựng Nhà Giám tỉnh ở số 4 Boulevard de la Citadelle (nay là Tôn Đức Thắng, Q.1, TP.HCM).
Nữ tu Anna – phụ trách Văn khố dòng Phaolô cho biết: “Việc xây dựng ngôi nhà nguyện có kiến trúc Gothic này được thực hiện là nhờ một chủng sinh gọi là thầy Học (hay thầy Lân), chính là Nguyễn Trường Tộ, được Đức giám mục Gauthier tin tưởng giao phó. Bản vẽ kiến trúc do ông Nguyễn Trường Tộ thiết kế các khu nhà theo hình chữ U, gồm 3 khối nhà: cô nhi viện, nhà nữ tu ở và khu nhà nguyện. Khu nhà nguyện có thiết kế đặc biệt, nhìn từ trên cao xuống rất giống cây thánh giá, bên trong có thêm nhiều cột đỡ vững chãi, không gian xung quanh là những bức họa, mái vòm uốn lượn và đặc biệt là một cây tháp vươn cao nhất Sài Gòn mà thuyền bè ngược xuôi trên sông đi ngang qua đều thấy…”.
Ban đầu tòa nhà có tên gọi La Sainte Enfance và bắt đầu khởi công năm 1862, khánh thành vào năm 1864. Theo nữ tu Anna, công trình có lối kiến trúc độc đáo gồm 3 tầng: trệt, giữa và tầng trên mà các nhà thờ lúc đó ở Sài Gòn không có. Phần xây dựng trên mặt đất sử dụng hoàn toàn bằng gỗ, có chạm trổ, điêu khắc hoa văn rất tinh xảo. Sử dụng được 20 năm thì xuống cấp, do mối mọt nên phải trùng tu lại nhưng giữ nguyên vẹn theo bản vẽ của Nguyễn Trường Tộ. Từ năm 1924 tên gọi “Sainte Enfance” của tu viện này đã được đổi thành “Saint Paul”.
Tu viện Sainte Enfance của các soeurs dòng thánh Phao Lô (St Paul de Chartres) là tu viện nữ tu đầu tiên ở Việt Nam. Tòa nhà này sau đó vào cuối thế kỷ 19 được thay thế xây lại như còn lại hiện nay (tháp chuông không còn).
Nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Đầu nhận xét: “Theo tôi, đây là công trình độc đáo của người VN, vôi gạch và thợ thuyền cũng là người Việt Nam. Người xưa đã xây dựng được một khu nhà có tháp cao theo kiểu kiến trúc Tây phương. Trong khi để xây các công trình ở Sài Gòn, người Pháp phải đưa vật liệu xây dựng, kiến trúc sư, kỹ sư qua và thuê nhân công người Hoa có kinh nghiệm thi công, thì với tòa nhà Giám tỉnh dòng Thánh Phaolô, chính người Việt đã chứng tỏ không thua kém ai. Điều đặc biệt là lúc ấy chưa có xi măng cốt sắt nhưng không hiểu sao ông Nguyễn Trường Tộ vẫn thiết kế được những mái vòm uốn lượn đẹp như thế và các khối đá xanh lấy từ Biên Hòa (Đồng Nai) về dùng làm trụ móng chỉ bằng vôi và mật ong mà vẫn dính chặt vào nhau, chứng tỏ tài năng của ông Nguyễn Trường Tộ quá giỏi”.
Nhà thiết kế và giám sát thi công Nguyễn Trường Tộ:
Ông Nguyễn Trường Tộ sinh năm 1828, quê ở Nghệ An, là một nhà Hán học sâu sắc, từng giúp Đức giám mục Gauthier trong việc giảng dạy chữ Nho cho các tu sĩ để làm linh mục.
Nguyễn Trường Tộ là người có tài thiên bẩm về kiến trúc mà công trình La Sainte Enfance do tự tay ông thiết kế là một điển hình.
Sau này, theo lời mời của triều đình Huế, ông còn tham gia khai thông hệ thống đường thủy kênh Sắt ở Nghệ An bằng cách pha chế thuốc nổ tự tạo ra mìn. Ông mất năm 1871 tại quê nhà.
Công trình tuyệt tác hơn 150 năm
Những cánh cửa mở vào khu nhà nguyện, gạch lót nền và những hoa văn chạm trổ… vẫn gần như nguyên vẹn. Sơ Anna cho biết: “Không hiểu sao bàn ghế và gạch ở nhà nguyện không cần lau nước mà chỉ cần chùi bằng sáp là đã bóng loáng. Phần vôi vữa kết dính giữa các viên gạch chắc như đá. Muốn thay viên nào thợ phải đục cả tiếng đồng hồ. Phần tường nhà, trần, móng nền, dù nằm ngay sát bờ sông, nhưng theo thời gian vẫn chẳng có gì thay đổi, tòa nhà hoàn toàn không có hiện tượng lún nứt như một số công trình bây giờ”.
Nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Đầu cho biết thêm: “Năm 1940, máy bay của quân Đồng minh đã ném bom làm sụp đổ một góc nhỏ của tòa nhà buộc phải sửa chữa lại, riêng cây tháp cao nhất Sài Gòn bị bom “chém” cụt mất. Thật đáng tiếc. Lối kiến trúc của ông Nguyễn Trường Tộ theo đường cong vòm khi ấy tuyệt vời lắm. Dinh Thống đốc mà người Pháp còn phải mua của người Anh ở Singapore mang qua Sài Gòn lắp ráp thì với công trình tuyệt vời này, đủ thấy người Việt Nam giỏi đến mức nào rồi”.
